نگاهی به آثار و ادبیات زبان ترکی ماقبل از دوره صفویه در ایران

در بسیاری از منابع و مراجعی که به دیدگاه پان ایرانیسم متمایل است و اشاعه دهنده یک سیاست کور در خصوص اقوام غیرفارس زبان ساکن در ایران است میتوان به عینه دید که برای زبان و ادبیات ترکی تاریخ و گذشته ای جعلی ساخته و تمام آثار ادبی ترک زبانان را انکار میکنند تا جایی که بنابر ادعای اینان زبان ترکی زبانی است وارداتی از سوی مغولها و تمام مردمی که به این زبان تکلم میکنند در اثر زور شمشیر و با غالب شدن این زبان که ارتباطی به مغولها ندارد ترک زبان شده اند.حتی عنوان میشود سرآغاز گویش به این زبان در ایران به دوره صفوی برمیگردد و تا قبل از آن هیچ ترک زبانی در ایران وجود نداشته است.  اما باید گفت که زبان ترکی هم قبل و هم بعد از صفویه آثار ارجمندی بر جای گذاشته است که تعداد آنها بالغ بر صدها کتاب، رساله و اثر علمی، ادبی، فلسفی، شعر، نظم و نثر می‌باشد که بعضی از آثار ماقبلی صفوی عبارتند از: قوتاد، قوبیلیک، نهج الفرادیس، عتبه الحقایق، صحاح‌العجم، اغوزنامه، دیوان الغات الترک محمود کاشغری و صدها اثر دیگر که طبعاً برای نوشتن آنها پشتوانه ادبی هزاران ساله لازم است که با فرض آذری بودن ترکان آذربایجان نمی‌توان کتابهای خلق الساعه نوشت.
اما جالبتر اینکه حتی یک کتاب یا دیوان به زبان آذری وجود ندارد. ولی استحکام زبان ترکی تا آنجاست که توانست زبان عربی را که جزو زبانهای با قاعده و گستردة دنیاست پس از حملة اعراب در آذربایجان، منزوی و مستحیل کند چنانچه زبان عربی وارد آذربایجان نشده و ادامه حیات نداده است.
در یک تقسیم بندی کلی زبان و ادبیات ترکی را به دوره های زیر تقسیم کرده اند:
الف- ار ابتدا تا قرن 7 ه.ق: در این دوره زبان و ادبیات همه ی اقوام ترک مشترک است.
ب- قرون 7 و 8 و 9: دوران تسلط ادبیات قبچاقی است. (خوارزمی)
ج- قرن 10 ه.ق: دوره ی تسلط ادبیات جغتایی است.
د- از قرن 10 تا 12: دوره ی تجدید حیات ادبی یا دوران مختوم قلی.
و- از قرن 12 به بعد دوره ی ادبیات نوین.

الف- از ابتدا تا قرن 7 ه.ق – دوران اشتراک
در این دوران که دوران اشتراک با همه ی اقوام ترک است. خط و کتابت با سنگ نوشته های اورخون در قرن 2 ه.ق آغاز شد و در سیر تحولات خود به خط اویغوری رسید. آثار معروف این دوره عبارتند از:

1- اوغوزخان / اوغوزنامه: داستان اوغوز خاقان که در جامع التواریخ تألیف رشید الدین فضل الله و شجره ی ترک اثر ابولغازی بهادر خان (خان خیوه) نیز نقل شده، داستانی متعلق به دو قرن قبل از میلاد مسیح (ع) که به صورت ادبیات شفاهی، سینه به سینه به نسل های آینده منتقل شد و در قرن 7 ه.ق / 13 میلادی آن را به خط اویغوری به صورت کتاب در آوردند. این کتاب به لهجه ی ترکی کاشغری و متضمن داستان اوغوز خان است و دو شکل دارد:
1- شکل قدیم یا شکل غیر اسلامی.
2- شکل جدید یا شکل اسلامی.
ماحصل این داستان چنین است که: « چون اوغوز خان از مادر زاده شد بسیار زیبا بود، در مدت چهل روز بزرگ و زورآور شد، به شکار رفت و با دختری که از آسمان نازل شده بود ازدواج کرد و از او صاحب سه پسر شد. آنگاه با دختری دیگر ازدواج کرد، از او هم صاحب سه پسر شد. بعد مهمانی بزرگی ترتیب داد و خود را خاقان نامید و با هر کس که از او اطاعت نمی کرد، می جنگید. چون زمان مرگش رسید، متصرفات خود را بین 6 پسر خود تقسیم کرد. از این 6 فرزند 24 قبیله ی اوغوز پدید آمد.»

2- قوتاد قوبیلیک: این کتاب را یوسف اولوغ بیک حاجب خاص در قرن 5 ه.ق (1069 میلادی) در بلاساغون، مرکز حکمرانان ترک، نوشت و یه سلطان قراخانی، بغراخان، تقدیم کرد. از این کتاب سه نسخه موجود است:
الف- یک نسخه به خط اویغوری / ب- دو نسخه به خط عربی
قوتاد قوبیلیک اثری است منظوم و به شیوه ی مناظره در پند و نصیحت. زبانی ساده و در عین حال ادبی دارد که با مناجات خداوند شروع می شود و با مدح پیامبر اکرم (ص) و خلفای راشدین (رض) ادامه می یابد.
این کتاب هم یک شاهکار ادبی است و هم کتابی در علوم سیاسی، اداری و اجتماعی. در ارزش ادبی آن همین بس که نویسنده از لغات فارسی و عربی خیلی کم و از صنایع شعری به حد زیاد استفاده کرده است.

3- دیوان لغات ترک: این کتاب را محمود بن حسین کاشغری برای تعلیم زبان ترکی ادبی به اعراب نوشت - در سال 451 ه.ق / 1072 میلادی – و متضمن تبلیغ روح سلحشوری، مقاومت در مقابل دشمن و تعریف و تمجید از قهرمانان دفاع در راه وطن است. در این کتاب علاوه بر موارد فوق راجع به عرف و عادات و عقاید و اقوام و جوامع و نواحی ترک نشین نیز اطلاعات جامعی داده شده است، مضاف بر آن راجع به قبایل 24 گانه ی اوغوز و و علامت های مخصوص آنها نیز - که تمغا نامیده می شود - می توانیم اطلاعات مفیدی به دست بیاوریم.

4- دده قوقود: کتاب دده قورقود یکی از شاهکارهای ادبیات خلقی جهان و مرکب از یک مقدمه و دوازده داستان حماسی، منظوم و منثور است که به قولی در قرون پیش از میلاد مسیح پدید آمد و در قرن 5 ه.ق / 11 میلادی تدوین و کتابت شد. این کتاب را گروهی از دانشمندان زبان شناس از نخستین آثار شفاهی و مشترک همه ی خلق های ترک به لهجه ی اوغوزی می دانند.
هر یک از داستان های این کتاب، بیانگر قهرمانی های مردم اوغوز و نشان دهنده ی احساسات، تفکرات، خصوصیات قومی، دین و چگونگی گذران زندگی آنهاست و ریشه ی آنها را باید در وقایع تاریخی مردم آسیای میانه جستجو کنیم. کتاب دده قورقود گذشته از اهمیت تاریخی از نطر زبانی و دینی نیز حائز اهمیت است.

5- مقدمة الادب: مقدمة الادب در قرن 6 ه.ق (12 میلادی) توسط ابولقاسم جارالله زمخشری برای تعلیم زبان عربی و غیر عرب (فارس، ترک، خوارزمی)نوشته شد. این کتاب از نظر اطلاعاتی که در پاره ی لغات ترک و لهجه های اوغوز، قبچاق، قنقلی می دهد. یکی از مهم ترین آثار است. (بعد از دیوان لغات ترک، اثر محمود کاشغری)
متن کتاب عربی است، اما ترجمه ی ترکی و فارسی آن در زیر سطر آمده است. از آثار دیگر زمشخری می توان تقسیر کشف الاسرار را باید نام برد که از مهمترین تفسیر های قرآن کریم است و اینک در موزه ی بریتانیا نگهداری می شود.

6- دیوان حکمت: این کتاب به نظم و اثر خواجه احمد یسوی است که در اواخر قرن 11 و اوایل قرن 12 میلادی زندگی می کرد. (فوت 545 ه.ق / 1166 میلادی)
خواجه احمد در تاریخ تصوف ایران به نام پیر ترکستان معروف است. وی مرید شیخ یوسف همدانی بود و طریقت یسویه را تأسیس کرد.
دیوان حکمت اشعاری به شکل دو بیتی است، بیشتر با وزن هجایی که جنبه ی تعلیمی نیز دارد.
طریقت یسوی در پیدایش طریقت های دیگر نظیر حیدریه در خراسان (قرن 13 میلادی)، بابایی و بکتاشیه، نقش اساسی داشته است. از شاگردان خواجه احمد، حکیم سلیمان آتا را باید نام برد که در شهر باقرقان فعالیت داشت.
درباره ی خواجه احمد یسوی مرحوم پروفسور فواد کوپرولو، تحقیقات عمیقی نموده، در کتاب تورک ادبیاتیندا ایلکی متصوف لر، استانبول، 1918 میلادی، شرح داده است.

7- عتبة ال حقایق: این کتاب منظوم و در قرن 6 ه.ق توسط احمد یوکنکی و به لهجه ی ترکی کاشغری نوشته شد. کتابی است دینی و اخلاقی به شکل موعظه که در آن لغات عربی و فارسی فراوان است.
ابتدای این کتاب در حمد و ثنای پروردگار و نعت رسول اکرم (ص) و مدح خلفای راشدین در شکل غزل است و در نهایت با بیان فضیلت های اخلاقی، دینداری، قواعد علم و جوانمردی ادامه می یابد.

8- قصه ی یوسف: این کتاب در قرن 7 ه.ق سروده شده است، به وزن هجایی و به شکل دو بیتی و شبیه قوشما (قوشقی).
موضوع کتاب، داستان عشق زلیخا به حضرت یوسف (ع) است و نشان می دهد که شاعر در سرودن آن، تحت تأثیر خواجه احمد یسوی و طریقت او بوده است.
ترک شناسانی مانند بروکلمان کتاب قصه ی یوسف را اولین اثر به ترکی غربی می دانند که ویژگی های ترکی شرقی را نیز دارد. به قول پروفسور کوپرولو، شاعر علی، صاحب این اثر، از اوغوزهای خوارزم و حنفی مذهب بوده است. پروفسور احمد جعفر اوغلو معتقد است که لهجه ی این اثر بیشتر آذری و به کتاب دده قوورد نزدیک است و آدیلارچار این منظومه را مربوط به ترکمنی قدیم می داند.

9- قصص الانبیا: این اثر متعلق به ناصر رابغوزی است در منقبت پیغمبران و متعلق به قرن 7 ه.ق. قصص الانبیا کتابی است به نثر اما قطعات منظوم نیز دارد. معلوم است که مؤلف در نوشتن آن تحت تأثیر کتاب قوتاد قوبیلیک بوده است.
قدیمی ترین نسخه ی خطی این کتاب در موزه ی بریتانیا نگهداری می شود که در سال 1948 میلادی به چاپ رسید، گنجینه ی است از لغات ترکی مخصوصا اسامی جانوران، مرغان و ستارگان.

10- معین المرید: معین المرید توسط شیخ شریف و در خوارزم به نظم کشیده شد. (692 ه.ق / 1313 میلادی).
محتویات این کتاب قطعاتی از اشعار مذهبی است که به زودی در میان اقوام ترک و ترکمن رواج یافت و ابولغازی بهادرخان، خان خیوه، اولین بار در کتاب خود، شجره ی تراکمه، از آن نام برد.

:: :: :: :: :: :: :: ::